Visueel waarnemen - dutch-meteor-society

Meteoren visueel waarnemen

Zelf meteoren waarnemen!

Zelf meteoren waarnemen kan ook! Dit is erg leuk om te doen en als je hier wat essentiële gegevens bij vermeld kan jou waarneming gebruikt worden in toekomstige analyses. Vaak wordt ook in groepsverband waargenomen. Belangrijk is dan wel dat men onderling elkaar niet beïnvloedt.
“Het is een zwoele avond in augustus. Het is helder, de schemering loopt ten einde en her en der verschijnen kleine mistbankjes. Er is weinig geluid, in de verte blaft een hond, een uil maakt wat geluid in de dichtbij gelegen bossen. Ergens op een donkere locatie ver buiten de bebouwde kom ligt een aantal mensen op ligstoelen en stretchers naar de heldere sterrenhemel te kijken. Aan de inmiddels donkere sterrenhemel staan vele sterren te schitteren. Er bewegen traag lichtpuntjes langs de sterrenhemel; dat zijn satellieten. Een zwak lichtende band wordt zichtbaar vanuit het noordoosten naar het zuiden, dit is de Melkweg, ‘ons’ sterrenstelsel. Twee zeer heldere ‘sterren’ zijn zichtbaar in het zuidwesten en zuiden, dit zijn de planeten Venus en Jupiter. Zo nu en dan verschieten er lichtjes van vergelijkbare helderheid als de sterren langs de sterrenhemel, de meesten komend vanuit noordoostelijke richting. Het zijn meteoren behorende bij de jaarlijks terugkerende Perseïden meteorenzwerm. Meestal volgt er dan wat gepraat in het groepje waarnemers als zij de gegevens inspreken op hun dictafoons. Plotseling verschijnt er een zeer heldere meteoor onder luid gejuich van de waarnemers. Deze heldere meteoor, ook wel vuurbol genoemd, laat meerdere lichtflitsen zien voordat deze uitdooft. De helderste flits doet zelfs het landschap en sterrenhemel eventjes oplichtten. Op de plek aan de hemel waar de vuurbol verscheen blijft nog een tiental seconden een zwak oplichtende ‘rookwolk’ zichtbaar: het nalichtende spoor, dat langzaam begint te verwaaien als gevolg van de harde boven winden”.

Waarnemer met formulieren, intekenkaarten, klok en rode afgeschermde verlichting.

Kometen

Deze verschietende lichtjes zijn stofdeeltjes afkomstig van kometen. Die deeltjes worden meteoroïden genoemd. Op 100 km hoogte ´botsen’ ze met snelheden tussen de 12 en 72 km per seconde op de atmosfeer van onze planeet. Door wrijvingshitte wordt het deeltje heet en begint het door verdamping en ionisatie op te lichten. Binnen een seconde is het deeltje grotendeels ´opgebrand´. Vanaf de aarde is dit verschijnsel als een meteoor te zien.
In augustus trekt de aarde door een groot gebied met meteoroïden die afkomstig zijn van de komeet 109/P Swift-Tuttle: de Perseïden.

Ingetekende meteoorsporen op een sterrenkaartje.

Soms verschijnt er een fraaie komeet aan de hemel. Deze komeet laat een gasstaart (blauw, links) en een stofstaart (geelachtig, meer omhoog) zien. Wanneer de aarde door zo’n stofspoor trekt, kan een meteorenzwerm zichtbaar zijn. (foto: Hans Betlem)

Kijken is leuk!

De mensen beschreven in bovenstaand fragment zijn meteoren aan het waarnemen. Het visueel waarnemen van meteoren is ook de oudste waarneemmethode om meteoren waar te nemen. In veel historische kronieken worden regelmatig indrukwekkende verschijningen van sterrenregens beschreven. De eerste wetenschappelijke waarnemingen aan meteoren gebeurden na de grote Leoniden regen van 1833 onder leiding van professor Denison Olmsted in Amerika. Verder bekend zijn de waarnemingen van zeer actieve waarnemers zoals de astronoom Eduard Heiss (nam meteoren waar in de periode 1833-1875) uit Duitsland en amateur William Frederick Denning [1] uit Engeland. Naarmate tijd verstreek werden steeds betere waarneemmethoden ontwikkeld. Meteoren werden ingetekend op speciale gnomonische sterrenkaartjes. Dankzij de Groningse professor Hugo van Woerden werd in de 50er jaren van de vorige eeuw een methode gevonden om waarnemingen van verschillende mensen met elkaar te vergelijken: de grensmagnitude bepalingen [2].

Het doen van visuele meteoorwaarnemingen is leuk, ontspannend en kan, mits goed uitgevoerd, nog leuke wetenschappelijk bruikbare resultaten opleveren.

Koen Miskotte

Coördinator Visuele Waarnemingen DMS

William Frederick Denning 1848-1931

Schilderij en houtgravure van de beroemde Leoniden regen uit 1833.

Internationale standaardisatie

Pas na de oprichting van de International Meteor Organisation in 1988, werd de visuele waarneemmethode internationaal gestandaardiseerd, waardoor het mogelijk werd om op wereldwijde schaal waarnemingen te analyseren. Enkele leden van de Dutch Meteor Society doen deze analyses op regelmatige basis en presenteren deze in (semi) wetenschappelijke bladen.

De activiteit van de Lyridenzwerm in 2020, samengesteld uit waarnemingen van over de hele wereld.

Hoe kan ik meteoren visueel waarnemen?

Zelf meteoren kijken is leuk! Het kost vrijwel niets, je hebt alleen wat spullen nodig die je wellicht al hebt. Voordat je naar buiten gaat is het altijd handig te kijken wanneer er veel meteoren te zien zijn: wanneer zijn de grote meteorenzwermen actief? Bekende data om veel meteoren te kunnen zien zijn 3 op 4 januari (Boötiden of ook wel Quadrantiden genoemd), de nachten tussen 10 en 14 augustus (de Perseïden) en de nachten tussen 13 en 15 december (de Geminiden).
Maar ook de Orioniden, de Tauriden en de Leoniden zijn interessant. Deze zwermen laten in de meeste jaren niet zulke hoge aantallen als de Perseïden zien, zo tussen de 5 en 20 per uur, maar samen met de hoge sporadische activiteit in de herfst geeft dat bij elkaar leuke aantallen.
Sommige waarnemers vinden het ook een uitdaging om te proberen elke heldere nacht een paar uur waar te nemen. Als je dat bijvoorbeeld in augustus doet dan kun je elke nacht de meteorenactiviteit zien toenemen en na het maximum ook weer zien dalen. De eerste Perseïden kunnen waargenomen worden rond 15 juli, de laatste eind augustus!
Inmiddels is de visuele waarneemmethode door andere meer betrouwbare waarneemmethoden ingehaald. Wereldwijd zijn er video netwerken opgezet, waarin door zowel amateurs als door professionele astronomen samen wordt gewerkt, zoals CAMS waarin de Dutch Meteor Society deelneemt, SONOTACO en GMN.
Toch blijft het visueel werk belangrijk, al is het alleen maar al om historische verschijnen van bijvoorbeeld sterrenregens te kunnen vergelijken met huidige waarnemingen. Maar ook werd de flinke Perseïden uitbarsting boven Amerika op 14 augustus 2021 als eerste opgemerkt en gemeld door visuele waarnemers. Vaak wordt in analyses ook vergeleken met resultaten van de CAMS video netwerken of radio waarneemmethode.

Gezamenlijk meteoren waarnemen is een leuke en ontspannende bezigheid

Een planning voor meteoren waarnemen

Wat verwacht je te zien?
In kranten en populaire astronomische- of weer websites worden vaak spectaculaire aantallen meteoren aangekondigd. Dit zijn echter ZHR (Zenital Hourly Rate) waarden die gestandaardiseerd zijn naar een bepaalde meestal ideale situatie. Die hebben wij amper in Nederland. In de praktijk liggen de aantallen vaak lager. Veel hangt af van de donkerte van de omgeving en sterrenhemel, de ogen van de waarnemer en astronomische omstandigheden zoals de hoogte van de radiant van de zwerm. Ga dus niet met hooggespannen verwachtingen het veld in! Wacht rustig af en merk vanzelf wat je kunt zien. Je kunt de aantallen meteoren die je per uur kan zien beïnvloeden door ervoor te zorgen dat bepaalde omstandigheden waarin je waarneemt zo gunstig mogelijk zijn. Die staan beschreven hieronder.
Datum
Op verschillende websites staan data waarop de verschillende meteorenzwermen hun maximum hebben. Bepaal een datum of periode waarin je wil gaan kijken. Moet je de volgende dag werken dan is het verstandig om eerst een paar uur te gaan slapen en dan te gaan waarnemen. Dit omdat meestal de meteoren activiteit het hoogste is in het tweede deel van de nacht.
Radiantposities
Kijk op een sterrenkaart welke meteorenzwerm(en) actief zijn. Erg handig zijn daarvoor de Meteorshower Calendars van de International Meteor Organisation. Onthoud deze posities aan de sterrenhemel goed.
Locatie
Neem waar vanaf een locatie waar je geen last hebt van direct- en strooilicht. Een donkere achtertuin met goed uitzicht voldoet. Echter, in de bebouwde kom is altijd strooilicht aanwezig, beter is het om buiten de bebouwde kom te gaan waarnemen. Want hoe donkerder de locatie, hoe meer je zult zien. Zorg er wel voor dat je op een veilige plek waarneemt en dat je anderen met je nachtelijke activiteiten niet hindert.
Weet je niet zo snel een donkere plek in de omgeving, kijk dan eens op de lichthinderkaart.
Let er op dat je de VIIRS 2021 kaart neemt en dan goed inzoomen naar jouw locatie.

Wat neem je mee?
Zorg voor een comfortabele ligstoel of stretcher. Een slaapzak is ook handig, want ook in de zomer kan het flink afkoelen ’s nachts. Onderkoeling is een serieus gevaar als je in slaap valt. Warme kledij is ook aan te raden, liefst kledij waarbij er nog ruimte is tussen de lagen. De lucht ertussen wordt warm en zorgt voor een soort van isolatie. Warm drinken is ook aan te raden. Ga je waarnemen in de winter zorg dan voor voldoende hoofdbedekking. Veel van de lichaamswarmte verlaat het lichaam via je hoofd. Een kruikje mee voor warme voeten is ook ideaal.
Kijkrichting
Als je gaat waarnemen zorg dat de radiant van de zwerm die je wilt zien in beeld staat. Kijk altijd op 50 a 60 graden hoogte. Wacht geduldig af en je zult vanzelf meteoren zien verschijnen.
Donkerte adaptie
Het menselijk oog heeft ongeveer 15 minuten nodig om zich aan te passen aan donkerte. Als je gaat waarnemen met veel maanlicht, zorg dat je de maan in je rug hebt. Maar beter is het om te wachten totdat de maan ondergaat. Hoe donkerder het is, hoe meer meteoren je zult zien! Kijk tussen door ook niet op je smartphone! Daarmee verdwijnt meteen je hele donkerte adaptie en moet je weer lang wachten totdat je deze weer terug hebt. Wil je toch persé kijken, zorg dan van tevoren dat je de helderheid van het beeldscherm op zijn laagst hebt staan en nog beter is het om een rood folie voor de smartphone te plakken. Je kunt je smartphone ook instellen op donkerte.
Je hebt waargenomen: hoe nu verder?
Heb je nu een nacht meteoren gekeken en je vind het leuk om dit serieus op te pakken dan heb je nog wat extra spullen nodig om gegevens vast te leggen. Dat zijn in ieder geval een goede dcf radio gestuurde klok met verlicht display. Let op: display mag niet te fel zijn of afgeplakt met rood plastik in verband met je donkerte adaptie!), deze zijn al voor enkele euro’s te koop. Een digitale dictafoon is handig om gegevens in te spreken, die heb je ook al voor enkele tientjes. Gegevens die je inspreekt zijn: start- en eindtijdstip van een waarneemperiode, de geschatte helderheid van de meteoor, geschatte snelheid van de meteoor, classificatie (b.v. Perseïde, Capricornide, sporadische meteoor) en de helderheid van de sterrenhemel (grensmagnitude) zijn de minimale gegevens die nodig zijn om jou waarneming op een nuttige wijze te kunnen verwerken. Een goede kennis van de sterrenhemel is ook handig. Voor een uitgebreide werkwijze hoe je meteoren serieus kunt waarnemen, klik je op deze link naar de International Meteor Organisation.

Groepsgewijs waarnemen
Het is erg leuk om in een groep waar te nemen. Verschillende volkssterrenwachten in Nederland en België houden rond de Perseïden en Geminiden vaak kijk ins. Publiek kan dan met echte meteorenwaarnemers meekijken. Je leert ook veel tijdens zo’n nacht en sneller als je alles alleen uit probeert. Op de COSMOS Sterrenwacht in Lattrop en de Volksterrenwacht Bussloo wordt regelmatig serieus waargenomen.
Wat wel erg belangrijk is, is dat men elkaar niet beïnvloed bijvoorbeeld hoe helder de meteoor was of welke classificatie de meteoor krijgt.

De Perseïdenuitbarsting van 2016

In de nacht van 11 op 12 augustus 2016 trok de Aarde door een aantal stofsporen achtergelaten door de komeet 109P/Swift-Tuttle. De laatste keer dat deze komeet de binnenste delen van ons zonnestelsel bezocht was in 1992. De komeet heeft een omloopstijd van ongeveer 133 jaar en is het moederlichaam van de bekende Perseïden meteorenzwerm (wiki). In de Perseïden zwerm ontstaat bij zo’n perihelium passage (wiki) een nieuw stofspoor. Dit soort stofsporen in de Perseïden meteorenzwerm zorgt ervoor dat als de Aarde door zo’n ‘vers’ stofspoor trekt we meer dan normale activiteit kunnen waarnemen vanaf Aarde. De reden dat we niet elk jaar door zo’n stofspoor trekken komt omdat verstoringen door de grote planeten Jupiter en Saturnus ervoor zorgen dat de verse stofsporen slechts tijdelijk in de aardbaan geduwd worden. De laatste keer was dit in 2016 en de volgende keer dat dit mogelijk gebeurt wordt 2028. De schuine lijn stijgend van ZHR 60 naar 100 is de gemiddelde jaarlijkse activiteit van de Perseïden. De stofsporen vrijgekomen uit de perihelium passages uit 1862 (1 omloop geleden van komeet), 1479 (4 omlopen geleden), 1078 (7 omlopen geleden) en 441 (12 omlopen geleden) zorgden voor hoge Perseïden activiteit. Vooral het 4 omlopen stofspoor uit 1479 zorgden voor hoge activiteit waarbij de ZHR opliep naar 330. De waarnemers van DMS die op dat moment in het Provencaalse dorpje Revest du Bion waarnemen telden toen tot 5 a 6 Perseïden per minuut gedurende 15 minuten! De oudere stofsporen zijn door gravitationele effecten door de zware planeten én de stralingsdruk van de zon ontdaan van de lichtste deeltjes, waardoor de oudere stofsporen relatief veel zware deeltjes laten zien. Dit uit zich voor de meteoorwaarnemer op Aarde in veel heldere Perseïden. Inderdaad leverde de filament (verzameling oudere stofsporen) en de stofsporen uit 1078 en 441 veel heldere Perseïden op, waaronder zeer heldere vuurbollen. De ‘versere’ stofsporen uit 1862 en 1479 lieten meer zwakke meteoren zien.

Perseïden Zenithal Hourly Rate (=gecorrigeerde uurfrequentie) van 11 augustus 2016 20:30 UT tot 12 augustus 2016 12:00 UT.

Verder lezen

Het DMS Visueel Handboek

In 1988 verscheen van de hand van toenmalig visueel waarnemingsleider het DMS Visueel Handboek.
Het is jarenlang een standaardreferentie geweest voor de visuele waarnemer en zelfs nu, ruim 30 jaar later, is het nog steeds een waardevolle vraagbaak voor de (beginnende) visuele waarnemer.
De papieren versie was al snel uitverkocht.
Het Visueel Handboek kan hieronder worden gedownload.

download

Wat kunnen wij met goede visuele waarnemingen?

Door alle waarnemingen van verschillende waarnemers om te zetten naar een standaard waarneemsituatie kun je alle waarnemingen bij elkaar voegen en bij voldoende waarneemdata een activiteitsprofiel maken. Daar gebruiken we een waarde voor, de Zenital Hourly Rate. Dit is wanneer de radiant van een meteoren zwerm in het zenit staat, de grensmagnitude 6,5 en het aantal zwermmeteoren in een uur geteld.

Verder lezen

Beech M., William Frederic Denning speurend naar meteoren ,
Radiant Vol 13, 1991-2, blz. 68-74
Roggemans P.,
Waar komen de drempelvelden vandaan,
eRadiant 2011-1, blz. 25-27