Het Europees vuurbolnetwerk (EN)
De Přibram meteoriet
Het Europees vuurbolnetwerk (EN) werd opgezet na de val van de Přibram meteoriet op 7 april 1959. De toenmalige Tsjecho-Slowaakse Academie van Wetenschappen had onder de bezielende leiding van Zdeněk Ceplecha, werkzaam aan het Ondřejov Observatorium op zo’n 40 km van Praag, meteorencamera’s op enkele posten opgesteld met als doel heldere vuurbollen vanuit meerdere plaatsen te fotograferen. In die tijd bestonden er nog geen goede fish-eye lenzen en Japanse optiek was sowieso onbetaalbaar in het toenmalige Oost-Europa.
De meteorencamera’s bestonden uit simpele metalen dozen, voorzien van Zeiss Tessar lenzen met een brandpuntsafstand van 360 mm en de opnamen werden gemaakt op fotografische glasplaten van 18 x 24 cm.
Toen later de spiegelcamera’s en fish-eye optiek werd ingezet, werden deze camera’s omgebouwd tot meteoorspectrograaf door een tralie voor de objectieven te plaatsen.
De Přibram meteoriet was de eerste meteoriet die gevonden kon worden aan de hand van simultaanberekeningen. De hiervoor benodigde software werd door Zdeněk Ceplecha ontwikkeld en bestond in die beginjaren uit 7000 fortran regels op ponskaarten.
Multiple fall of Příbram meteorites photographed V.
The association of the Příbram fall with the σ Leonid stream
L.Kresák
Bull. of the Astron. Inst. of Czechoslovakia 14 pp. 49-52 (1963)
De spiegelcamera’s
De grote Tessar camera’s waren kostbaar in het gebruik, arbeidsintensief en de stabiliteit van het toerental van de grote motoren die de sektoren aandreven, liet te wensen over. Ook wilde mensen het aantal posten uitbreiden.
De volende stap in het netwerk was het gebruik van spiegelcamera’s. Een verzilverd bolsegment (een halve bol is niet nodig) weerkaatste de sterrenhemel en een kleine camera met kleinbeeldfilm fotografeerde deze bol vanuit een erboven geplaatste driepoot.
Deze camera’s hadden ook hun nadelen. De opgedampte aluminiumlaag op de spiegels had erg te lijden van de weersomstandigheden, de driepoot en de camera gaven een flinke obstructie van het gezichtsveld en de camera’s waren betrekkelijk lichtzwak.
Toch vormden deze toestellen het eerste serieuze all-sky netwerk. De camera’s werden tot ver in het oosten in Slowakije geplaatst en eveneens in Duitsland. Het EN was geboren.
De spiegelcamera’s hebben tot begin jaren 80 van de vorige eeuw in Tsjecho-Slowakije dienst gedaan. Het Duitse spiegelpark van het EN heeft zelfs tot in het voorjaar van 2022 nog gefunctioneerd, hoewel de kwaliteit van de opnamen het al aflegde tegen zelfs het goedkoopste fish-eye lensje. Een veel betere opvolger diende zich aan.
The European Fireball Network:
Current status and future prospects
J. Oberst, S. Molau, D. Heinlein, C. Gritzner, M. Schindler, P. Spurný, Z. Ceplecha, J. Rendtel and H. Betlem
Meteoritics & Planetary Science 33 pp. 49-56 (1998)
De Zeiss Distagon f/3.5-30 mm
Degelijk wetenschappelijk werk en vele publicaties leidden er in de jaren zeventig toe, dat er middelen beschikbaar kwamen om de Tsjecho-Slowaakse posten van het netwerk een flinke upgrade te geven. Er werd een twintigtal Zeiss Distagon f/3.5-35 mm fish-eye lenzen aangeschaft. In principe waren deze objectieven ontwikkeld om gebruikt te worden op 6 x 7 cm grootbeeldcamera’s van ondermeer Hasselblad. Ze leverden een cirkelvormig beeld met een gezichtsveld van 180 graden met een diameter van zo’n 9 cm. Na uitvoerig testen werden de lenzen geschikt bevonden om ‘full frame’ ingezet te worden. Er werd een vuurbolcamera ontwikkeld rondom deze lenzen met een houder voor glasplaten en later vlakfilms van 9 x 12 cm. De lenzen bleken vrijwel comavrije en tot op de horizon haarscherpe beelden te leveren.
De roterende sectoren werden in de camera’s gebouwd en draaiden in het brandvlak van de objectieven.
Het Distagon netwerk werd alleen binnen Tsjecho-Slowakije uitgerold. Dat had niet alleen te maken met de bekostiging, maar ook met de hoeveelheid werd die het nieuwe netwerk met zich mee ging brengen.
De camera’s legden meteoren vanaf ongeveer magnitude -1 vast waar de grensgrootte bij de spiegelcamera’s rond de -6 lag.
De meeste spiegelcamera’s stonden in die tijd opgesteld bij meteorologische stations en op boerderijen op het donkere platteland. De camera operators kregen een bescheiden vergoeding voor het in bedrijf stellen tijdens heldere nachten en het op regelmatige basis opzenden van de belichte platen.
Van all-sky kastje tot all-sky automaat
In de jaren negentig van de vorige eeuw voelde men bij het netwerk ook de noodzaak tot automatisering. Er werden steeds meer opnamen per nacht gemaakt. De eerste AFO’s werden ontwikkeld: het Automatic Fireball Observatory. De basis bleef het Distagon objectief, maar er werd een automatisch systeem ontworpen dat de vlakfilms uit een voorraadhouder haalde, in de plaathouder schoof en de belichte platen weer in een houder terugplaatste. Veel nachtelijke arbeid kon zo worden bespaard.
De AFO’s hebben maar een korte tijd gefunctioneerd. Het analoge tijdperk liep ten einde: de DAFO diende zich aan.
Het ‘Digital Autonomous Fireball Observatory’ (DAFO)
In de jaren vanaf 2010 kwam een groot bedrag vanuit de Tsjechische Academie van Wetenschappen beschikbaar voor de ontwikkeling van de DAFO, het Digital Autonomous Fireball Observatory. Het werken met de Distagons was nauwelijks meer mogelijk omdat de benodigde fotografische materialen steeds moeilijker te krijgen waren. Inmiddels was de kleinbeeld fish-eye lens kwalitatief vrijwel gelijkwaardig geworden aan de Distagon optiek.
Het hele netwerk ging op de schop en er werden 20 nieuwe posten ingericht met de nieuwe autonoom werkende toestellen.
Een DAFO bestaat uit een tweetal Canon 6D full frame camera’s voorzien van Sigma f/3.5-8 mm fish-eye lenzen. LCD shutters zijn in deze lenzen ingebouwd. Er worden twee camera’s gebruikt omdat na elke opname van maximaal één minuut er een dode tijd van enkele seconden is waarin de opnamen moeten worden verwerkt en opgeslagen. Een vuurbol in de dode tijd wordt niet gemist omdat de camera’s beurtelings werken.
Bescherming tegen weersinvloeden wordt geboden door een automatisch openend en sluitend systeem van kappen voor beide camera’s. Er hoeven dus koepeltjes of ruitjes voor de lenzen te worden aangebracht. Deze zouden een niet te verwaarlozen invloed op de kwaliteit van de afbeeldingen hebben, met name laag aan de horizon.
Op een aantal DAFO stations staat ook een tweede DAFO opgesteld die ingericht is als meteoorspektrograaf. Deze Canon toestellen zijn voorzien van 15 mm Sigma fish-eye optiek en tralies met 1000 lijnen per millimeter voor het vastleggen van gedetailleerde afbeeldnen van meteoorspectra. Een complete DAFO werkt derhalve met vier camera’s.
Tegelijk met de nieuwe camera’s werd nieuwe, automatische meetsoftware ontwikkeld en werden sterk verbeterende reductieprogramma’s, toegespitst op de nieuwe apparatuur ontwikkeld. Fotomultipliërs voor hoge resolutie (5000 samples per seconde), snelle tracking video camera’s en videocamera’s voor het vastleggende van daglichtvuurbollen maken deel uit van de DAFO’s.
De nestor van het EN, Zdeněk Ceplecha, kon het begin van deze ontwikkelingen nog meemaken. Hij overleed in december 2009 op 80 jarige leeftijd. Het EN wordt sinds de jaren negentig geleid en gecoordineerd door Pavel Spurný en Jiri Borovicka.
Twee DAFO opstellingen met in totaal 4 Canon 6D toestellen te Kunžak, Tsjechische Republiek. Februari 2020.
De camera’s van de DAFO’s in het Tsjechische netwerk zijn voorzien van lensdoppen die bij neerslag gesloten worden. Daardoor hoeven er geen afdekglazen of koepels boven de lenzen te worden aangebracht. Deze zorgen, vooral laag aan de horizon, voor een enorme verslechtering van het beeld. Kunžak, februari 2020.
Het DMS All Sky Netwerk: de analoge jaren
De Dutch Meteor Society heeft een historische band met de Tsjechische Academie van Wetenschappen en deze samenwerking duurt inmiddels meer dan 40 jaar. Vanaf medio jaren tachtig gebruiken wij dezelfde reductiesoftware voor simultaanopnamen en is er regelmatig overleg over technische zaken, organisatie en vuurboldata.
De Dutch Meteor Society startte in 1982 met de eerste echte fish-eye camera, EN92 te Elsloo na een aantal jaren gepionierd te hebben met eenvoudige maar kwalitatief mindere adaptercamera’s. EN92 maakte gebruik van het voor die tijd hoogwaardige Canon f/5.6-7.5 mm objectief. De camera was vanaf het begin geautomatiseerd en heeft gewerkt tot december 2007.
In de loop van de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw werden allerlei toestellen gebouwd en ontwikkeld, deels met mechanische automatisering.
Eén van de eerste mechanisch bediende all-sky automaten: een Zenit-E toestel met gemotoriseerd filmtransport en sluiterbediening met een elektromagneet. Ca. 1978.
Analoge opname van een zeer heldere vuurbol met EN92 te Elsloo. Canon f/5.6-7.5 mm fish-eye op Canon AV1. Elsloo, Juni 1979
Het DMS Netwerk als onderdeel van het EN in het digitale tijdperk
Per 1 oktober 2023 telt het West Europese deel van het EN onder auspiciën van de Dutch Meteor Society 14 posten.
De EN stations in ons netwerk
EN904 Hoegaarden, België
Operator: Joost Verheyden
Camera: ZWO asi 183mc
Optiek: Fujinon CF2.7 HA-L1
Shutter:
Coördinaten: 4.828283 50.789672
Website: Allsky Camera – DROGENBERG
EN906 Bussloo, Nederland
Operator: Volkssterrenwacht Bussloo
Camera: Canon 6D
Optiek: Sigma f/3.5-8 mm fish-eye
Shutter: FOS 16 br/s
Coördinaten: 6.1191667 52.1974167
Website: Volkssterrenwacht Bussloo
EN907 Oostkapelle, Nederland
Operator: Klaas Jobse
Camera: Canon 6D
Optiek: Sigma f/3.5-8 mm fish-eye
Shutter: FOS 16 br/s
Coördinaten: 6.1191667 52.1974167
Website : Astroproject Oostkapelle
EN909 Twisk, Nederland
Operator: Marco Verstraaten
Camera: ZWO asi 183mc
Optiek: Fujinon CF2.7 HA-L1
Shutter: 16 br/s
Coördinaten: 5.0634194 52.744514
Website: Astropage
EN 910 Ieper-Zillebeke, België
Operator: Astrolab Iris
Camera: Alphea Astrocamera
Optiek: onbekend
Shutter: geen
Coördinaten: 2.912665 50.817315
Website: Astrolab